جعفر بن مبشر ثقفیجعفر بن مُبَشّر بن احمد ثقفی، متکلم معتزلی قرن دوم و سوم، از طبقه هفتم معتزله است. فهرست مندرجات۲ - مناظره جعفر با برادر ۳ - علم و زهد جعفر بن مبشّر ۴ - جعفر بن مبشّر مروج آرای معتزله ۵ - جایز شمردن امامت مفضول بر فاضل ۶ - عقاید جعفر بن مبشّر در مورد قرآن ۷ - تعریف گناه کبیره و صغیره ۸ - اکتفا به عقل در معرفت خدا ۹ - روش فقهی جعفر بن مبشّر ۱۰ - جعفر بن مبشّر یکی از راویان حدیث ۱۱ - آثار جعفر بن مبشّر ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - شرح حال جعفر بن مبشّرکنیه او را ابومحمد [۱]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۲]
ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، ج۱، ص۷۶، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
نوشته‌اند و از او به قَصَبی نیز یاد شده است. [۳]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۱، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۴]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۱۳۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
خیاط معتزلی [۵]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۱، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
این لقب را تحقیرآمیز انگاشته، اما به نظر یمانی [۶]
پانویس۳، عبدالستار عزالدین راوی، ج۱، ص۱۳۹، ثورة العقل: دراسة فلسفیة فی فکر معتزلة بغداد، بغداد ۱۹۸۲.
وجه تسمیه او به قصبی احتمالاً امرار معاش وی از طریق فروش قصب (نی) بوده است.
از سال تولد او اطلاعی در دست نیست. از رؤسای معتزله بغداد بوده [۷]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ج۱، ص۳۹، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره۱۳۶۹.
[۸]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
و به همراه جعفر بن حَرب نزد ابوموسی مُردار (متوفی ۲۲۶) به تحصیل علم پرداخته است. [۹]
قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه۱۹۷۲، ص۷۶.
[۱۰]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۹۴، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۱۱]
ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، ج۱، ص۷۱، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
او را تا حدی متأثر از آرای نَظّام، متکلم بزرگ معتزلی، نیز دانسته‌اند. [۱۲]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
[۱۳]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۸۰، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
ابومُجالِد احمد بن حسین (متوفی ۲۶۸) از شاگردان وی بوده است. [۱۴]
خطیب بغدادی، ج ۵، ص۱۵۴.
[۱۵]
ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، ج۱، ص۸۵، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
جعفر بن مبشّر در ۲۳۴ در بغداد درگذشت. [۱۶]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۷، ص۴۴.
[۱۷]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی‌الفداء، ج ۲، ص۳۷، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
۲ - مناظره جعفر با برادربرادر جعفر، حُبَیش/ حَنَش بن مبشّر (متوفی ۲۵۸) فقیه و محدّث بود [۱۸]
مسعودی، مروج (بیروت) ، ج ۴، ص۲۸.
[۱۹]
یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج ۵، ص۴۱۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲۰]
محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، ج ۱، ص۴۱۴، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
و به گزارش مسعودی [۲۱]
مسعودی، مروج (بیروت) ، ج ۴، ص۲۸.
بر خلاف برادرش از رؤسای حَشْویه به شمار می‌آمد، به همین دلیل دو برادر با یکدیگر بحث و مناظره و دشمنی داشتند تا جایی که با یکدیگر قطع معاشرت کردند.
برخی [۲۲]
خطیب بغدادی، ج ۹، ص۱۹۳.
[۲۳]
یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج ۵، ص۴۱۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
حبیش را اهل طوس و ساکن بغداد دانسته‌اند که این امر نشان‌دهنده تبار ایرانی او و جعفر بن مبشّر است.
۳ - علم و زهد جعفر بن مبشّرگزارشها [۲۴]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۲۵]
قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه۱۹۷۲، ص۱۸۱.
[۲۶]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج ۲، ص۴۶۳، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
حکایت از علم و ورع و زهد جعفر بن مبشّر دارند تا جایی که به علم و زهد او و جعفر بن حرب مثال می‌زده‌اند. [۲۷]
کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۲۸]
قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه۱۹۷۲، ص۱۸۱.
همچنین گفته‌اند وی همواره از منصب قضا و پذیرش صله خلفا خودداری می‌کرد. [۲۹]
قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه۱۹۷۲، ص۸۱-۸۲.
[۳۰]
ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، ج۱، ص۷۷، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
۴ - جعفر بن مبشّر مروج آرای معتزلهجعفر بن مبشّر و جعفر بن حرب را رؤسای فرقه جعفریه دانسته‌اند. [۳۱]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۳۵، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۳۲]
سمعانی، ج ۲، ص۶۷.
همچنین با توجه به اینکه جعفر بن مبشّر در رویگردانی اهل عانَه یا عانات (شهری در نزدیکی رود فرات ) [۳۳]
یاقوت حموی، ذیل «عانه».
از پیروی مذهب سلیمان بن جریر و روی‌آوردنشان به مکتب اعتزال مؤثر بوده است، [۳۴]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۹، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
می‌توان وی را یکی از افراد مؤثر در معرفی و ترویج آرای معتزله دانست.
با اینکه جعفر بن مبشّر در اندیشه‌های خود غالباً پیرو معتزله بوده، در مواردی آرای خاصی ارائه کرده است. ۵ - جایز شمردن امامت مفضول بر فاضلوی، و به تَبَع او جعفریه، حضرت علی علیه‌السلام را افضل از ابوبکر و بلکه فاضل‌ترین فرد پس از رسول اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم دانسته‌اند، با این حال، وی امامت مفضول بر فاضل را جایز شمرده است [۳۵]
ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج ۱، ص۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
و شاید به همین دلیل، جعفریه از زیدیه تلقی شده‌اند. [۳۶]
محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، ج۱، ص۳۹، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره۱۳۶۹.
۶ - عقاید جعفر بن مبشّر در مورد قرآنجعفر بن مبشّر، همانند بیش‌تر معتزله، قائل به مخلوق بودن قرآن بود. همچنین وی و جعفر بن حرب بر آن بودند که خداوند قرآن را در لوح محفوظ آفریده است که از آن‌جا به جای دیگر منتقل نخواهد شد، زیرا ممکن نیست شی‌ء واحد در زمان واحد در دو مکان قرار گیرد. آنان مصاحف ، شنیده‌ها و محفوظات قرآنی را فعل نویسندگان، شنوندگان و حافظان می‌شمردند، به این معنا که قرآنِ مکتوب همان قرآن در لوح محفوظ نیست، بلکه حکایتی از آن است، [۳۷]
علی بن اسماعیل اشعری، ج۱، ص۱۹۲، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۳۸]
علی بن اسماعیل اشعری، ج۱، ص۵۹۹ -۶۰۰، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۳۹]
قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۷، ص۱۹۱، ج ۷، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
[۴۰]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۹۴، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
لذا بر خلاف ابوالهُذَیلِ علاّف معتقد بودند حکایت غیر از محکی است [۴۱]
قاضی عبدالجبار بن احمد، المحیط بالتکلیف، ج۱، ص۳۲۷، چاپ عمر سیدعزمی، قاهره ۱۹۶۵.
و مصاحف قرآنی‌ای که در دست بشر است، نه حقیقتاً که مجازاً کلام‌اللّه است؛ اما، [۴۲]
کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
انتساب این نظریه، یعنی مغایرت قرآن در لوح با آنچه در مصحفها نوشته شده است، را به جعفر نپذیرفته و از وی دفاع کرده است.
به جعفر بن مبشّر و نیز جعفر بن حرب این اعتقاد را نسبت داده‌اند که خدا قدرتِ ظلم بر عقلا را ندارد، بلکه بر ظلم به اطفال و مجانین تواناست. [۴۳]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۸۰، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۴۴]
علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج ۸، ص۳۸۱، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش.
۷ - تعریف گناه کبیره و صغیرهدر باره تعریف گناه کبیره و صغیره ، معتزله معتقد بودند که کمیت و میزان گناه در کبیره یا صغیره بودن آن مؤثر است و نیز پرهیز از گناهان کبیره باعث بخشیده شدن گناهان صغیره می‌شود؛ اما، جعفر بن مبشّر و جعفر بن حرب بر این باور بودند که قصد و نیت در این باره نقش اساسی دارد و لذا، هر گناهی که عمداً صورت گیرد، کبیره است و کم یا زیاد بودن آن مهم نیست، از این‌رو مرتکبِ آن فاسق و مستحق عقوبت است و ثوابِ ایمان به خدا و رسول برای او سودی ندارد، مگر اینکه توبه کند. مخالفت جعفر بن مبشّر با سایر معتزله در خصوص فسق سارق نیز به این سبب بود که آنان در نسبت دادن فسق به سارق به مقدارِ مالِ سرقت شده توجه داشتند و برای آن حد نصاب خاصی تعیین می‌کردند. [۴۵]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۳، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۴۶]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۷۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۴۷]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۱۶۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
جعفر بن مبشّر، بر اساس اصل منزلت بین منزلتین، فاسق را نه مؤمن و نه کافر بلکه موحد دانسته است. درعین حال، برخی [۴۸]
به نقل از ابن‌راوندی، عبدالرحیم بن محمد خیاط، ج۱، ص۸۱، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۴۹]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۱۶۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
این رأی را به او نسبت داده‌اند که مسلمانِ فاسق حتی بدتر از زندیق ، مجوس ، یهود و نصاراست و آن را مغایر با اصل منزلت بین منزلتین دانسته‌اند.
خیاط [۵۰]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۱، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
این نسبت را رد کرده است.
۸ - اکتفا به عقل در معرفت خداجعفر بن مبشّر معرفت خدا و احکام و صفات او را بدون نیاز به شرع و تنها با اکتفا به عقل ممکن می‌شمرده و قصور در این امر را عقلاً موجب عقاب و خلود در جهنم می‌دانسته است. [۵۱]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج ۱، ص۹۴، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
اکثر معتزله دنیا را دار ایمان، و خوارج آن را دار کفر و شرک می‌دانستند، اما جعفر بن مبشّر و پیروانش آن را دار فسق معرفی می‌کردند. او همچنین، همانند جعفر بن حرب و سایر معتزله، حضور خداوند در مکان را به معنای تدبیر حق و اینکه حق تعالی مُدَبّر هر مکانی است می‌شمرده است. در باره نفس نیز بر آن بوده که نفس، جوهری غیر جسم است و تصریح می‌کرده که امری بین جوهر و جسم است. [۵۲]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۵۷، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۵۳]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۳۳۷، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۵۴]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۴۶۴، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
۹ - روش فقهی جعفر بن مبشّرجعفر بن مبشّر در فقه نیز آرایی داشته است. روش فقهی وی عمل به ظاهر قرآن ، سنّت و اجماع ، و با رأی و قیاس مخالف بوده است. [۵۵]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۹، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۵۶]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
[۵۷]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
او بر این اساس که در قرآن به حد شارب خمر تصریح نشده، در اجماع صحابه بر حد شارب خمر تشکیک کرد. [۵۸]
عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۱۶۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
[۵۹]
علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، ج ۸، ص۳۸۱، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش.
[۶۰]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۸، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۶۱]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۹، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۶۲]
عبدالستار عزالدین راوی، ثورة العقل: دراسة فلسفیة فی فکر معتزلة بغداد، ج۱، ص۱۴۱، بغداد ۱۹۸۲.
جعفر بن مبشّر در تفسیر نیز صاحب‌نظر بود [۶۳]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۱، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۶۴]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۱۳۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۶۵]
ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، ج۱، ص۷۶، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
و اگر چه آثار او در تفسیر قرآن در دست نیست، اما آرای او در برخی کتب تفسیری [۶۶]
طوسی، ذیل بقره: ۱۷۸، توبه: ۶۰.
[۶۷]
طبرسی، ذیل بقره: ۱۴۴.
آمده است.
۱۰ - جعفر بن مبشّر یکی از راویان حدیثنام جعفر بن مبشّر در عداد سلسله راویان حدیث معروف نوف البَکّالی نیز ذکر شده است. [۶۸]
خطیب بغدادی، ج ۷، ص۱۷۳.
به گزارش ابن‌طاووس [۶۹]
ابن‌طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام،ص۶۱، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی، قم ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
کتابی از جعفر بن مبشّر نزد وی بوده که در آن جعفر حدیثی نقل کرده است در باب وصیت حضرت علی به امام حسن علیهماالسلام در باره نحوه دفن ایشان و بشارت به اقامه حق به دست حضرت مهدی عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف. [۷۰]
مجلسی، ج ۴۲، ص۲۱۵.
۱۱ - آثار جعفر بن مبشّربرخی آثار فقهی و کلامی جعفر بن مبشّر در رد آرای مخالفان و دیگر فرق اسلامی است، از جمله کتاب علی اصحاب‌القیاس و الرأی یا الرد علی ارباب‌القیاس، التوحید علی اصناف‌المشبهة و الجَهْمِیة و الرافضة یا الرد علی المشبهة و الجهمیة و الرافضة، کتاب‌الیقین علی بُرغوث فی المخلوق، کتابٌ عَلی اصحاب اللطف، الحُجَّة علی اهل‌البِدَع، کتاب‌المعارف علی‌الجاحظ و نقد کتاب إبن‌شَبیب فی الإرجاء. از دیگر کتابهای اوست: تنزیه الانبیاء، کتاب‌الدار، الحکایة والمَحکی، الناسخ و المنسوخ. کتاب الاشربة، الاجتهاد، الاجماع ماهو، الطهارة، السنن یا السنن و الاحکام، الا´ثارالکبیر، الامر بالمعروف و النهی عن‌المنکر، کتاب‌الخراج، المسائل و الجوابات، معانی الاخبار و شرحها. [۷۱]
عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، ج۱، ص۸۱، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶.
[۷۲]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۴۰.
[۷۳]
ابن‌ندیم، ج۱، ص۲۰۸.
با این همه، اکنون به جز نقل قولهایی از آرای مختلف او در باره عرض یا جسم بودن قرآن، [۷۴]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۸۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
[۷۵]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۹۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
هیچ نوشته‌ای از او در دست نیست.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۴) ابن‌طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی، قم ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۵) ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۶) ابن‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزلة، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۷) ابن‌ندیم. (۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی‌الفداء، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا). (۹) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰. (۱۰) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا). (۱۱) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش. (۱۲) خطیب بغدادی. (۱۳) عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶. (۱۴) محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۵) عبدالستار عزالدین راوی، ثورة العقل: دراسة فلسفیة فی فکر معتزلة بغداد، بغداد ۱۹۸۲. (۱۶) سمعانی. (۱۷) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۸) طبرسی. (۱۹) طوسی. (۲۰) قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزلة، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه۱۹۷۲. (۲۱) قاضی عبدالجبار بن احمد، المحیط بالتکلیف، چاپ عمر سیدعزمی، قاهره ۱۹۶۵. (۲۲) قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۷، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. (۲۳) مجلسی. (۲۴) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۲۵) مسعودی، مروج (بیروت) . (۲۶) محمد بن احمد ملطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره۱۳۶۹. (۲۷) یاقوت حموی. (۲۸) EI ۲ , sv "Dja ـ far B Mubash shir" (by A N Nader and J Schacht). ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جعفر بن مبشر ثقفی»، شماره۴۷۰۲. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 234 (قمری) | علمای قرن دوم | علمای قرن سوم | متکلمین معتزلی
|